Pomnik Historii to jedna z pięciu form ochrony zabytków wymienionych w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. Terminem tym określa się zabytek nieruchomy o szczególnym znaczeniu dla kultury naszego kraju. Pomnik Historii jest ustanawiany przez prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej specjalnym rozporządzeniem na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Pomniki Historii ustanawiane są od 1994 r. Z każdym rokiem, lista najcenniejszych obiektów sukcesywnie powiększa się. Znajdują się na niej obiekty o szczególnych wartościach materialnych i niematerialnych oraz znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego naszego kraju.
Pomnikami Historii mogą zostać obiekty architektoniczne, krajobrazy kulturowe, układy urbanistyczne lub ruralistyczne, zabytki techniki, obiekty budownictwa obronnego, parki i ogrody, cmentarze, miejsca pamięci najważniejszych wydarzeń lub postaci historycznych oraz stanowiska archeologiczne.
Do dziś to najwyższe wyróżnienie nadano 81 zabytkom.
11 nowych Pomników Historii
Ciechocinek – zespół tężni i warzelni soli wraz z parkami Tężniowym i Zdrojowym
To unikatowy zespół zabytkowych budowli i urządzeń przemysłowych, powiązanych z przestrzenią rekreacyjną uzdrowiska. Zespół stanowi materialny dokument, ukazujący wysiłki budowy nowoczesnego przemysłu solnego w warunkach porozbiorowych.
Gdańsk – zespół pocystersko-katedralny w Gdańsku Oliwie
Zespół pocystersko-katedralny w Gdańsku Oliwie jest przykładem zabytku o szczególnym znaczeniu dla kultury i dziedzictwa polskiego. Całość założenia obejmuje teren dawnego klasztoru cystersów z kościołem pw. Trójcy Świętej (obecnie katedrą) i część rezydencjonalną oraz parkową. Opactwo oliwskie zostało ukształtowane w okresie XII – XVIII w. Jest miejscem o szczególnej randze historycznej poprzez związek z istotnymi wydarzeniami oraz ważnymi postaciami historycznymi – spoczywają tu m.in. władcy Pomorza Gdańskiego.
Grudziądz – zespół zabytkowych spichlerzy wraz z panoramą od strony Wisły
Grudziądzkie spichlerze pełniły funkcję przeładunkową i podobnie jak inne zlokalizowane w dużych ośrodkach obiekty tego rodzaju, zostały zbudowane w zwartej grupie, którą można uznać za świadomą kompozycję urbanistyczną. Omawiane założenie jest jednak unikatowe, stanowiło bowiem kompozycyjne domknięcie murów miejskich, tworząc integralną część systemu obronnego miasta. Prawie wszystkie zachowane do czasów obecnych budynki datuje się na XVI – XVII w.
Janów Podlaski – stadnina koni
Stadnina koni w Janowie Podlaskim to zespół architektoniczno-krajobrazowy założony w 1817 r. z przeznaczeniem na państwową hodowlę koni szlachetnych ras. Największy rozkwit stadniny przypada na lata 1830-1860. W ciągu 200 lat istnienia stadnina janowska zdobyła renomę przodującego ośrodka kontynuującego staropolskie tradycje, dlatego postrzegana jest dziś jako pomnik polskiej kultury hodowlanej.
Kielce – dawny pałac biskupów i katedra
Dawny pałac biskupów oraz katedra (do pocz. XIX w. kościół kolegiacki) są głównymi dominantami kieleckiego Wzgórza Zamkowego. Dawny pałac biskupi jest jedyną w kraju zachowaną w tak dobrym stanie rezydencją z pierwszej połowy XVII w. Katedra natomiast stanowi ważny przykład nowożytnej architektury sakralnej i jest skarbnicą wielu cennych dzieł sztuki, spośród których na uwagę zasługują m.in. późnobarokowy ołtarz główny oraz renesansowy nagrobek Elżbiety z Krzyckich Zebrzydowskiej.
Kraków – Kopiec Kościuszki z otoczeniem
Kopiec Tadeusza Kościuszki wraz z kaplicą bł. Bronisławy, dawnymi koszarami fortu nr 2 „Kościuszko” i Aleją Jerzego Waszyngtona stanowią zespół zabytkowy o wartościach historycznych, kompozycyjnych i krajobrazowych. Kopiec Kościuszki jest symbolem dążeń niepodległościowych narodu polskiego. Jest także wybitnym dziełem inżynierii i znaczącym dla Krakowa elementem krajobrazu kulturowego. Kopiec usypano na wzgórzu bł. Bronisławy w Krakowie w latach 1820-1823.
Nieborów i Arkadia – zespół pałacowo ogrodowy i ogród sentymentalno-romantyczny
Barokowy pałac, wraz z autentycznym układem i wyposażeniem wnętrz, zbiorami sztuki, biblioteką i archiwum stanowi ewenement w skali kraju i jest jedną z najlepiej zachowanych rezydencji polskiej magnaterii. Ogród w Arkadii założony w 1778 r. należy do pierwszych w Polsce, powstałych pod wpływem szkoły angielsko-chińskiej, kompozycji o cechach początkowo sentymentalnych, wzbogaconych później o rys romantyczny.
Gościkowo-Paradyż – pocysterski zespół klasztorny
Zespół klasztorny w Gościkowie-Paradyżu jest jednym z najcenniejszych zabytków sztuki sakralnej na terenie województwa lubuskiego o zachowanej pierwotnej kompozycji przestrzennej i relacji z otoczeniem. Jako najdalej wysunięty na zachód przyczółek odradzonego po rozbiciu dzielnicowym królestwa, Paradyż stał się przedmiotem zainteresowania Władysława Łokietka, który w 1327 r. objął klasztor swoją opieką.
Radruż – zespół cerkiewny
Cerkiew, która zbudowana została prawdopodobnie na przełomie XVI i XVII wieku zaliczana jest do najstarszych drewnianych świątyń obrządku wschodniego zachowanych na terenie Polski. Świątynia stanowi bezcenny przykład indywidualnych rozwiązań będących lokalną próbą adaptacji cech cerkwi murowanych. Wyjątkowy jest również wystrój i wyposażenie wnętrza.
Sandomierz – historyczny zespół architektoniczno-krajobrazowy
Sandomierz jest jednym z najstarszych i najważniejszych ośrodków miejskich w Polsce, odgrywającym (zwłaszcza w dobie Piastów i Jagiellonów) szczególną rolę polityczną, gospodarczą oraz kulturalną. Dogodne położenie miasta na szlaku handlowym z Rusią i Litwą oraz na handlowym szlaku wiślanym uczyniło z Sandomierza zamożny ośrodek, w którym kwitło życie kulturalne.
W obszarze historycznego Sandomierza znajdują się liczne zabytki należące do najwyższej klasy dzieł architektury, rzeźby i malarstwa. Najcenniejsze z nich to m.in.: katedra pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Panny Marii z freskami w stylu rusko-bizantyńskim, znajdujący się nieopodal gotycki dawny dom mansjonarzy zw. Domem Długosza, późnoromański kościół pod wezwaniem św. Jakuba z klasztorem dominikanów czy średniowieczny układ urbanistyczny miasta z prostokątnym rynkiem i geometryczną siatką ulic, otoczony pozostałościami murów miejskich.
Szalowa – kościół parafialny św. Michała Archanioła
Późnobarokowy, wzniesiony w pierwszej połowie XVIII w., kościół pw. św. Michała Archanioła w Szalowej jest jedną z najcenniejszych drewnianych świątyń na terenie Polski. Wnętrze kościoła łączy w typowy dla baroku sposób w jedną spójną całość elementy architektoniczne oraz wystrój malarski i rzeźbiarski, a jego poziom artystyczny stawia świątynię w rzędzie najcenniejszych zabytków swojej epoki.
Rozszerzenie Pomnika Historii
Katowice – Gmach Województwa i Sejmu Śląskiego oraz zespół katedralny
Zespół katedralny stanowi rozszerzenie istniejącego od 2012 roku Pomnika Historii „Gmach Województwa i Sejmu Śląskiego” w Katowicach. Gmach administracji państwowej zbudowano przed wojną, w latach 1924-1929. Budowę zespołu katedralnego rozpoczęto w 1927 r. Do 1939 r. wzniesiono gmach kurii, samą świątynię ukończono w 1955 r.
">
